Afgelopen zomer verdronken bij de ramp met de Adriana naar schatting 650 mensen. Grieks onderzoek naar de oorzaak laat tot frustratie van het Europarlement op zich wachten. ‘Europa staat hierdoor internationaal voor schut.’

Waarom heeft de Griekse kustwacht niet ingegrepen? Waarom stuurde Frontex geen noodsignaal uit? Hoe kon het zo vreselijk misgaan? Ahmad Akilan is een van de 104 overlevenden van de ramp met de Adriana, waarbij op 13 juni 2023 dichtbij het pittoresk stadje Pylos naar schatting 650 mensen omkwamen. De vragen die hij in november in het Europees Parlement stelde, galmen negen maanden na de bootramp nog altijd na.

Afzonderlijke onderzoeken van mensenrechtenorganisaties en verschillende media tonen aan dat de acties en nalatigheden van de Griekse kustwacht hebben bijgedragen aan de schipbreuk. Grieks onderzoek heeft tot op heden niets opgeleverd.

Voor het Europarlement is de Pylosramp de druppel die de emmer doet overlopen: Frontex, de Europese grensbewakingsagentschap moet haar grensbeschermingsactiviteiten in Griekenland opschorten omdat de Grieken de mensenrechten stelselmatig schenden. Het agentschap zelf wil echter het onderzoek van de Griekse autoriteiten afwachten. Bovendien: gaan bij hun vertrek de ogen en oren van Europa niet verloren?

Vorige maand vond er in het Europees Parlement een hoorzitting plaats over de maatregelen en acties die zijn genomen na de scheepsramp, tegen een achtergrond van aanhoudende berichten over grensgeweld. Een keur aan sprekers gave acte de présence, waaronder afgevaardigden van de Europese Commissie, Frontex, Amnesty International, de Griekse regering en zowel de Griekse als Europese Ombudsman.

Op de eerste videobeelden van een vliegtuig van Frontex is te zien dat op 13 juni 2023 om 10:47 uur het dek van de Adriana is volgepropt met honderden mensen. De oude vissersboot vaart met een slakkengangetje van slechts elf kilometer per uur. Het Situation Center van het Europese agentschap concludeert dat ‘het onwaarschijnlijk is dat het schip zelfstandig een haven zal bereiken’. Desondanks zendt het geen formeel noodsignaal – Mayday – uit naar nabijgelegen schepen.

Het vliegtuig moet wegens brandstofgebrek terugkeren naar de basis. De Grieken verzoeken een vervangende drone naar een ander incident te sturen. Om 15:17 uur meldt een hulplijn dat ‘de opvarenden in grote nood zijn en de nacht niet zullen overleven’. Een Griekse helikopter stelt echter achttien minuten later vast dat er geen sprake is van een noodsituatie. Op de luchtfoto’s is wel te zien dat er op de stuurhut mensen staan met hun handen omhoog.

De hulpaanbiedingen van Frontex worden door de Griekse autoriteiten genegeerd. Om 19:51 komt de Hellenic Coast Guard 920 bij de Adriana aan. Over wat er daarna gebeurde, lopen de lezingen uiteen.

Deskundigen stellen dat de Griekse kustwacht direct na het zien van de eerste videobeelden van Frontex een grootschalige reddingsoperatie had moeten starten. Onderzoek van de BBC toonde aan dat de Adriana zeven uur lang stuurloos dobberde. Daarbij waren er heldere noodsignalen zoals overbevolking, gebrek aan levensbehoeften en zelfs de aanwezigheid van overledenen aan boord. Desondanks stuurde de kustwacht geen reddingsvaartuig, maar een patrouilleschip.

Uit getuigenverklaringen van mensen op het bovendek komt naar voren dat een gemaskerde man van het kustwachtschip op de vissersboot klom en een touw aan de reling bond. Waarschijnlijk met de bedoeling het schip buiten Griekse wateren te manoeuvreren. De manoeuvre leidde tot het kapseizen van het schip en de grootste scheepsramp uit de Griekse geschiedenis.

De Griekse autoriteiten stellen echter dat de Adriana gedurende de hele dag vastberaden koers richting Italië zette en geen hulp nodig had. Geen sleeppoging, maar een verschuiving van gewicht op het dek deed volgens de hen de Adriana uiteindelijk kapseizen.

‘Hadden we meer moeten doen?’ Hans Leijtens, directeur van Frontex, vraagt het zich tijdens de hoorzitting in het Europarlement hardop af. Achteraf gezien wel, vindt hij, ‘het redden van levens hoort ook bij ons werk’.

Om de lidstaten te ondersteunen bij het surveilleren van Europa’s buitengrenzen ontvangt Frontex een jaarlijks budget van een miljard euro tot 2027. Handhaving van de mensenrechten behoort nadrukkelijk tot de taak van de organisatie en artikel 46 van haar handvest geeft het mandaat tot terugtrekking uit landen waar structurele mensenrechtenschendingen plaatsvinden.

In december nam het Parlement dan ook een resolutie aan waarin Frontex werd opgeroepen haar grensbeschermende activiteiten in Griekenland op te schorten. Ook zou Frontex meer moeten doen om de EU-lidstaten beter in staat te stellen om zoek- en reddingsoperaties op zee uit te voeren.

‘Dat kan niet allebei’, reageert Leijtens tijden de hoorzitting. ‘Wat jullie eigenlijk vragen, is dat ik meer aanwezig ben, omdat we zowel de grens moeten bewaken als levens moeten redden.’ Hij licht toe dat de Artikel 46-werkgroep de situatie nauwgezet evalueert en elk kwartaal bijeenkomt. Deze werkgroep blijft echter een onderwerp van debat. Zo noemde New York Timesde werkgroep eerder obscuur, omdat tastbare resultaten sinds de oprichting in 2021 uitblijven.

Amnesty International verwijst tijdens de hoorzitting naar een uitspraak van het Europese Hof van Justitie uit 2022, over het gebrekkige Griekse onderzoek naar de scheepsramp nabij Farmakonisi in 2014 waarbij 32 vluchtelingen omkwamen, een incident dat veel lijkt op de recente zaak van de Adriana.

‘Gaan we nu weer jaren wachten op een gebrekkig onderzoek?’ vraagt Europarlementariër Sophie in ’t Veld aan Leijtens. In een uitvoerig Zoom-interview geeft Leijtens echter aan de resultaten van het Griekse onderzoek af te wachten alvorens stappen te ondernemen. ‘Daar kun je van alles van vinden,’ reageert hij. ‘Maar de Europese Commissie onderschrijft de rule of law in Griekenland, en dat is het raamwerk waarbinnen ik moet werken.’

Alleen nationale autoriteiten zijn bevoegd tot diepgaande onderzoeken en strafrechtelijke acties, ongeacht hoelang het duurt om ze af te ronden.

In haar onlangs gepubliceerde rapport werpt de Europese Ombudsman Emily O'Reilly licht op de beperkingen die de huidige commandostructuur oplegt aan Frontex, waardoor het agentschap in tijden van maritieme nood afhankelijk wordt van de goede wil van EU-lidstaten. O'Reilly stelt vast dat er een diepgaande tegenstelling bestaat tussen de missie van Frontex om levens te redden en de externe druk om migratiestromen over de Middellandse Zee in te dammen. Ze pleit voor een aanpassing van de Europese wetgeving om Frontex meer autonomie te geven in haar operaties.

Leijtens ziet in het rapport echter ‘geen nieuwe informatie of andere gezichtspunten’ die hem bewegen om de aanbevelingen van de Ombudsman op te volgen. Twee dagen na de ramp zei hij in Hellenic Daily News dat ‘de Griekse autoriteiten hun uiterste best hebben gedaan om levens te redden’. Hij huldigt nog steeds dit standpunt, al ‘was het niet genoeg’.

Hij ziet Frontex als een katalysator voor verandering in het Griekse grensbeleid. ‘Zonder mijn schepen en vliegtuigen verliest Europa niet alleen grip op de grenzen, maar ook de vreemde ogen die dwingen.’

Het agentschap voorziet grenslanden van apparatuur zoals helikopters, boten en drones en stelt daarbij sinds 2021 de eis dat alle door hen gefinancierde operaties op video vastgelegd moesten worden. Desondanks bleken de hightech camera’s aan boord van de Hellenic Coast Guard 920 tijdens het cruciale moment niet aan te staan.

Griekenland stelt nu dat er alleen is afgesproken dat camera’s werden geïnstalleerd, maar dat er geen expliciete afspraak was dat ze ingeschakeld moesten zijn. ‘Ja doei’, reageert Leijtens geïrriteerd. ‘Het gaat niet over wat je afspreekt, maar ook met welke bedoeling.’

‘Langdurig een schip observeren zonder de camera aan te zetten, is bijzonder opmerkelijk, nietwaar?’ zegt Frontex’s grondrechtenfunctionaris Jonas Grimheden. Grimheden voorziet Leijtens van niet-bindend advies, bijgestaan door een onafhankelijk bureau met 65 mensenrechtenwaarnemers. Zijn bureau heeft in Griekenland een actieplan opgesteld met strengere maatregelen, waarvan de naleving nauwlettend wordt gevolgd.

De inspanningen van Frontex lijken even resultaat op te leveren. Direct na de bootramp vermindert Griekenland pushbacks en publiceert voor het eerst massaal beeldmateriaal van reddingsacties. Het charmeofficief is van korte duur, drie maanden na het zinken van de Adriana schieten de schendingen omhoog naar ongekende niveaus. Zo publiceerde Aegean Boat Report in november een schokkende video waarop te zien is hoe de Griekse kustwacht vluchtelingen op zee agressief aanvalt met een metalen haak.

Wanneer er meldingen binnenkomen bij Frontex over mogelijke schendingen moeten deze worden onderzocht door Grimhedens bureau als Serious Incident Reports. ‘De rapporten dienen als basis voor het verbeteren van toekomstige operaties, zowel binnen Frontex als onder de lidstaten’, zegt Grimheden.